'असर' चा रिपोर्ट आणि सरकारला शारीरिक शिक्षण शिक्षकांचा 'विसर'

भारतातील शालेय शिक्षणाची सद्यस्थिती दर्शविणारा २०२४ चाअहवाल "असर " या संस्थेने (Annual Status of Education Report - ASER)  नुकताच प्रसिद्ध केला असून त्यामध्ये भारतातील शारीरिक शिक्षणाच्या स्थितीबाबत महत्त्वपूर्ण निरीक्षणे नोंदवली आहेत. हा अहवाल भारताच्या ग्रामीण भागातील 29 राज्य, 605 जिल्हे आणि 15728 शासकीय शाळांमधून मिळविलेल्या माहितीच्या आधारावर तयार केला आहे. या   अहवालात शालेय स्तरावर  शारीरिक शिक्षणाच्या खालील पाच महत्त्वाच्या बाबींवर प्रकाश टाकला आहे. ते घटक खालीलप्रमाणे

1. प्रत्येक इयत्तेसाठी आठवड्याला शारीरिक शिक्षणासाठी किती वेळ दिला जातो याचे निष्कर्ष खालील प्रमाणे 

• २०२४ मध्ये भारतातील ८५ % शाळांमध्ये प्रत्येक वर्गासाठी आठवड्याला शारीरिक शिक्षणासाठी वेळ दिला जातो. 
• २०२२ मध्ये हा आकडा ७६.८% होता, याचा अर्थ गेल्या काही वर्षांत शारीरिक शिक्षणाला अधिक महत्त्व दिले जात आहे.

     2. किती शाळांमध्ये शारीरिक शिक्षणाचे स्वतंत्र शिक्षक आहेत याचे निष्कर्ष खालील प्रमाणे 

• २०२४ मध्ये भारतातील केवळ १६.५ % शाळांमध्ये स्वतंत्र शारीरिक शिक्षण शिक्षक आहेत. म्हणजेच भारतातील 83.5% शाळांमध्ये शारीरिक शिक्षणाचा स्वतंत्र शिक्षकच नाही अशाने नवीन शैक्षणिक धोरणानुसार विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास कसा होणार?
• केवळ प्राथमिक स्तराचा विचार केल्यास हे प्रमाण 4.8% इतके आहे तर माध्यमिक स्तरावर 30.2% शाळांमध्ये स्वतंत्र शारीरिक शिक्षण शिक्षक आहे.

    3. इतर विषयाच्या किती शिक्षकांकडे शारीरिक शिक्षण या विषयाची जबाबदारी दिलेली आहे याचे                  निष्कर्ष खालील प्रमाणे. 

• भारतातील 59.6% शाळांमध्ये शारीरिक शिक्षण या विषयाची जबाबदारी इतर विषय शिक्षकाकडे दिलेली आहे. हेच प्रमाण प्राथमिक स्तरावर 66.4% इतके आहे तर माध्यमिक स्तरावर 51.7% इतके आहे. इतर विषय शिक्षक काय बरं शारीरिक शिक्षण घेत असतील? असा प्रश्न पडतो की, हे केवळ कागदी सोपस्कार आहे?

    4. किती शाळांमध्ये क्रीडांगण आहे याचे निष्कर्ष खालील प्रमाणे. 

• भारतातील 69% शाळांमध्ये क्रीडांगण उपलब्ध आहे. 

    5. किती शाळांमध्ये क्रीडा साहित्य आहे  याचे निष्कर्ष खालील प्रमाणे 

• भारतातील 82.4% शाळांमध्ये क्रीडा साहित्य आहे. 2018 मध्ये हेच प्रमाण 62.5 इतके होते. या अनुषंगाने क्रीडा साहित्याच्या बाबतीत निश्चित प्रगती झालेली आढळते. 

या संपूर्ण रिपोर्टवर विश्लेषण केले असता असे आढळते की, शाळेमध्ये शारीरिक शिक्षणासाठी वेळ दिला जातो शाळेला मैदान उपलब्ध आहे तसेच शारीरिक शिक्षणासाठी आवश्यक साहित्य उपलब्ध आहे परंतु या सर्वांसाठी शारीरिक शिक्षण शिक्षकच नाही ही मोठी चिंतेची बाब आहे. शारीरिक शिक्षण शिक्षक जर नसेल तर इतर सर्व बाबी निरर्थक आहे असे वाटते. एकीकडे नवीन शैक्षणिक धोरणाच्या अंमलबजावणीसाठी लगबग सुरू आहेत तर दुसरीकडे 2036 च्या ऑलिंपिकचे यजमानपद मिळवण्यासाठी ही प्रयत्न सुरू असताना भारताच्या शासकीय शाळांमधे शारीरिक शिक्षण शिक्षकांची भरती करायची नाही ही सरकारची परस्पर विरोधी भूमिका आहे असे स्पष्टपणे दिसते. जगभरातील अनेक विकसित देशांमधील विद्यार्थी हे शासकीय शाळेतच शिक्षण घेत असताना भारतामध्ये मात्र शासकीय शाळांची अवस्था अतिशय गंभीर आहे त्यामुळे नाईलाजाने सगळ्यांना खाजगी शाळेत भरमसाठ फी भरून शिक्षण घ्यावे लागते आणि कसे बघायचे विकसित भारताचे स्वप्न?

संदर्भ: ASAR Report 2024 (Physical Education)

प्रा. शरद आहेर

प्राध्यापक, महाराष्ट्रीय मंडळ चंद्रशेखर आगाशे शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय, पुणे